یکی از قدیمی ترین نژاد ایرانی نژاد آذربایجانی است. ایلات مشهور آذربایجان شرقی همچون شاهسون و ارسباران و برخی از روستاها از معدود محل‌هایی است که هنوز زنان از پوشش لباس‌های محلی استفاده میکنند و تحت تاثیر مد و رسانه قرار نگرفته‌اند .
در آذربایجان سه نوع لباس محلی شامل لباس محلی شهری، روستایی و عشایری وجود دارد که این نوع لباس‌ها در دوره صفویه و قاجار بیشتر استفاده می‌شد اما لباس محلی شهری در آذربایجان شرقی در حدود ۵۰ سال گذشته منسوخ شده است .
لباس های روستایی هنوز در برخی از روستای‌های استان مانند دویجان شهرستان مرند رایج است و زنان و مردان آنجا همچنان از لباس محلی استفاده میکنند.
سرپوش، چارقدگل‌دار، پیشانی بند، پیراهن و روپوش چاک‌دار از جمله شاخص‌های لباس محلی زنانه در آذربایجان شرقی است .
لباس زنان و مردان به سه بخش سرپوش، تن پوش و پاپوش تقسیم می شود؛ عرقچین، روسری کلافه ای، شال و چارقد، چالما – شاماخی(سربند)، چپی(روسری)، آلاچارشاب(چادر رنگی)، اوربند(روبند) و چادرا(چادر) متداول ترین سرپوش های زنان روستایی و عشایر آذربایجان شرقی را تشکیل می داده است.
کوینک(پیراهنی بلند با یقه گرد)، دُن(نوعی پیراهن)، تومان(دامن بلند)، شلته یا دیزلیک(دامن کوتاه)، جلیقا(جلیقه)، یل(نوعی کت با پارچه مخمل و ترمه)، خود(کت معمولی)، جان‌کوینک(شامل تمام البسه کاموایی که روی پیراهن به تن می کنند) و ترکوینکی(زیرپوش) نیز از تن پوش های زنانه به شمار میروند.
پاپوشهای زنانه نیز دارای انواع مختلفی همچون جوراب، گالش(کفش بدون پاشنه)، چاروق، قوندارا(نوعی کفش چرمی)، قیرمیزی باشماق(پاپوشی همچون دمپایی) و تکگون(کفش جشن و عروسی) بودهاند.
مدل لباس آذری زنانه مظهر و نمادی از اسطوره و تاریخ پیشینیانشان است، لباس هر قومیت نشان دهنده تمام ارزشهای هنری، دینی، مذهبی و…. آنان است، لباس مردمان ترک زبان با انتخابِ رنگ و نقوش روی پارچه و تزیین آن با منجوق‌های رنگارنگ، حاشیه‌دوزی، گلابتون یا چین‌های زیبا و یا دوختن سکه، همه و همه معرف زبان، شخصیت و منزلت اجتماعی مردمان این منطقه است.
این لباس‌ها به دلیل در برگرفتن دو قومیت کرد و آذری دارای طرح ها و اسم‌های بسیاری است که به تفصیل در زیر آمده است:
بُرک
لباس‌های زنان ترک آذربایجان کلاه‌هایی به نام «بُرک» دارد، برک‌ها گاهی ساده و گاهی هم با سکه یا پولک‌هایی خاص تزئین می‌شدند. البته در خانواده‌های اشرافی و ثروتمند، بیشتر لباس‌ها از جمله بُرک و جلیقه با سکه تزئین می‌گردید اما اکثریت بانوان این منطقه بیشتر خواهان استفاده از برک‌هایی با پولک‌های رنگارنگ هستند.
ناگفته نماند که این برک‌ها جذابیت خاصی به چهره آنان می‌دهد البته در برخی ایل‌های این استان نیز زنان کلاه دیگری بر سر می‌گذارند که به تاس مشهور است و دور تا دور آن ریشه‌های رنگی وجود دارد که کمتر استفاده می‌شود.
یایلیق و چارقد
زنان روسری بر سر کرده و بعضأ نیز صورتشان را در ناحیه چانه می‌پوشاندند. روسری آنان چارقدی بود که موهای آنان را می‌پوشاند. هنگامی که می‌خواستند از منزل بیرون بروند، چاقچوری که زیر جامه در آن بگنجد برپا و چادر مشکی بر سر و روبندی از پارچه با قلابه جواهر به صورت می‌زدند.
نقاب مویی از کربلایی‌ها و پیرزنان بود. بعدها نیم تنه و چادرنماز جای این لباس‌ها را گرفت. خانم‌ها از زری و مخمل و ترمه، نیم تنه و چادرنمازهایی داشتند و آن را با دکمه و سنجاق، طوری می‌بستند که مانند دامن‌های امروزی می‌شد این زنان در بیشتر مواقع از روی روسری یایلیق می‌بستند.
یایلیق، نوعی سربند است که اکثر اوقات وسط آن کاملاً به رنگ مشکی و حاشیه آن نیز همیشه به رنگ قرمز است که اغلب زنان مسن برای نگه داشتن چارقد آن از بالای پیشانی روی چارقد یا روسری می‌بندند.
در واقع چارقد پارچه مربعی از ابریشم، نخ یا جنس دیگری است که به طور مورب تاخورده و زنان آن را برای پوشش سر استفاده می‌کردند. سر بزرگش در پشت گردن قرار می‌گیرد و دو دنباله‌اش با یک سنجاق، زیر چانه بسته می‌شود.
چارقدها در قرن نوزدهم میلادی، نسبتاً بزرگ بودند. زنان، آنها را نه تنها به هنگام دید و بازدید، بلکه در خانه هم سرمی‌کردند. دختران جوان از یایلیق استفاده نمی‌کنند و فقط چارقد بر سر میکنند.
زنان روستایی و زرتشتی هنوز چارقد بزرگتری که سرش از پشت کاملاً تا پایین می‌رسد، به سر میکنند. امروزه نیز برخی از بانوان ایل شاهسون آذربایجان، چارقد گلداری بر سر میکنند که با یک کلاغی بسته می‌شود.
این چارقدها معمولاً طرح‌های گلدار بزرگ دارند و اکثر اوقات به رنگ روشن هستند. دختران کرد تنها از سرون (سربند) استفاده میکنند و چارقد در بین آنان مرسوم نیست؛ اما دختران ترک فقط از چارقد استفاده میکنند و یایلیق بر سر نمی‌بندند.
آن چه در بین هر دو گروه ترک و کرد مشترک است، نوع پوشش بانوان مسن (و گاه میانسال) کرد است که هم از چارقد و هم از سرون (به کردی) استفاده میکنند، مانند بانوان ترک که هم از چارقد و هم از یایلیق (به ترکی) استفاده میکنند.
کؤینَک
کؤینک رویی یکی از لباس‌های شانه‌ای بوده و معمولاً از جنس ابریشم تهیه می‌شد. این لباس که روی شانه آن دوختی وجود نداشت آستین‌هایی گشاد، بدون یقه و باز دوخته می‌شد.
کؤینک معمولاً به شکلی تویی پوشیده شده و در بیشتر مناطق «گؤینک» نیز نامیده شده است. به طور دقیق «کؤینک، پیراهنی با حدود ۱۵۰ سانتیمتر بوده و شانه‌ها بدون درز است که با افزودن چهار فاق مثلثی در زیر بغل، گشاد می‌شود.
یک نوار مستطیلی شکل تزئینی ممکن است یقه کوچک و راست را بپوشاند. تن پوش‌های پایینی صرفاً مجموعه‌ای از دامن‌های چند طبقه هستند که حدود نود سانتیمتر طول و ۹۰۰ سانتیمتر محیط دارند.
جبکن
یکی دیگر از لباس‌هایی که در فرهنگ آذربایجان روی کؤینک بر تن میکنند، جبکن نام داشت. این لباس که بدن را در خود می‌پیچاند، آستر داشت و مهم‌ترین خصوصیت آن آستین‌هایش بودند. این آستین‌ها که بلند و انتهایشان اشکالی متفاوت داشت، از شانه به پایین حالتی شل داشت. این لباس معمولاً از جنس ابریشم و مخمل تهیه می‌شده است.
آرکالیک (آرخالیخ)
یکی دیگر از لباس‌های معروف آذربایجان جنوبی «آرکالیک» است که در طرح‌ها، رنگ‌ها و مدل‌های متنوعی است. این لباس آستین‌های بلند و گشاد دارد.
آرکالیک، یقه‌ای باز داشته و دو طرف بدن با دگمه‌هایی در وسط با هم گره می‌خوردند. آرکالیک‌هایی که روی پارچه‌ی مخمل زرشکی سیر اشکالی از گل‌های مختلف دوخته شده بودند، بیشتر مورد توجه اهالی این منطقه است. در این لباس، آستین‌ها تا آرنج تنگ و بعد از آن با پلیسه‌هایی گشاد می‌شدند. آرکالیک تا همین گذشته نزدیک از روی کؤینک بر تن می‌شده است.
کوردو
لباسی جلیقه مانند بدون آستین و کوتاه که بیشتر زنان در فصل سرما از آن ها استفاده میکنند. و روی آن ها را سکه کار می کردند که نشان دهنده ثروت خانواده بوده است.
شال کمر
نوعی شال کمر است که روی پیراهن های خود استفاده می کنند که به پشت بند مشهور است. آن ها شلوارهای رنگارنگی را که بلند تا مچ پاست می پوشند که به درپا معروف است و نوعی دستمال سر دارند که شلمه نام دارد.
تومّان
دامن های چین چین و چند طبقه که مانند دامن های زنان مازندرانی است و از زیر آنها چیزی پوشیده نمی شده است و معمولا جنس این مدل لباس آذری ابریشم بوده است.
تزئینات لباس‌ها با منجوق دوزی و استفاده سکه را می توانید در موارد بسیار زیبایی روی لباس های آذری ببینید، همچنین تزئین گیسوان در بین زنان ترک از اهمیت بالایی برخوردار است حتما آنها را به صورت رشته های بلند می بافتند، داشتن گیسوان بلند در بین زنان و دختران ترک یکی از حسن های بزرگ به شمار می رود و هیچ گاه موهای پشت سر خود را کوتاه نمی کردند.
پوشش و لباس محلی مردان آذری
تا قبل از موضوع کشف حجاب که در سال ۱۳۱۴ به وسیله رضاخان اتفاق افتاد، پوشاک مردان این ناحیه نیز همانند دیگر نقاط ایران شامل: کوینک (پیراهن) سفید آستیندار با یقه‌ای گرد یا آخوندی می‌شد. یکی از تن پوش‌های مردان همان کت‌های بلند دوره قاجار بود که در زبان ترکی محلی (آرخالیق یا بؤزمَلی دُن) نامیده می‌شد.
در گذشته کفش معمولی مردان نیز از گالش و چاروق بود که نوع دوم از پوست احشامی مانند گاو میش تهیه می‌شد. بعدها به مرور ایام کفش‌های فعلی و امروزی جایگزین آنها شد. با آغاز حکومت پهلوی، به تدریج این روند برچیده شده و لباس‌های سنتی جای خود را به کت و شلوار و پیراهن‌های امروزی داد. همچنین علاوه بر سرپوش‌هایی مانند عرقچین و یؤن بورک (کلاهی از جنس الیاف پشم گوسفند) استفاده از کلاه‌های لبه دار نیز در بین مردان معمول شد.
پوشاک زنان و مردان قره پاپاق
ایل ترک زبان قره پاپاق گروهی از جمعیت ساکنان استان هستند که در شهر نقده و روستاهای اطراف آن اسکان دارند گفت: پوشاک زنان این ایل کم و بیش مورد استفاده افراد مسن و برخی از جوانان است.
مردان قره پاپاق لباس‌های سنتی خود را از چند دهه قبل کنار گذاشته و امروزه از کت و شلوار استفاده میکنند در حالی که در گذشته مردان اغلب پیراهن سفید آستین دار یقه آخوندی می‌پوشیدند.
کت مردان نیز همانند کت‌های دوره قاجار بلند و از ناحیه پشت چین دار بود. شلوارهایشان نیز به شکل شلوارهای راحتی راسته و دم پا گشاد بود. تمایز مردان قره پاپاق نسبت به سایر مردان استان در نوع کلاهشان بود که هنگام ورود به ایران همانند کلاه‌های ترکمنی بزرگ و سیاه بود که همین سیاهی کلاه‌هایشان منجر به نامیده شدن ایشان به قره پاپاق ها (کلاه سیاه‌ها) شد، بعد به مرور زمان کلاه مردان قره پاپاق از پوستبره‌های سیاه و به شکل دوکی تهیه شد.