با مقایسه پوشاک ترکمن‌ها با پوشاک ادوار تاریخی ایران، شاید نتوان پوشاک آنها را با تمام جزییات به دوره خاصی ارتباط داد. آنچه که در لباس قومیت‌های مختلف ایرانی به چشم می‌خورد، عناصر ترکیبی دوره‌های تاریخی متفاوت می‌باشد. باید در نظر داشت آنچه که در یک دوره تاریخی موجود بوده است و یا آنچه که در برخی از دوره‌ها وارد ایران شده است، همواره در پی تغییر یک دوره به لحاظ سیاسی، با تفکری خاص تغییر داده شده و یا شکلی ترکیبی پیدا کرده است، لذا برای این‌که بتوان ارتباط بین آنها را پیدا کرد انجام مطالعات مستمر تاریخی، اجتماعی، سیاسی و .... الزامی به نظر می‌رسد.
پوشاک ترکمن‌ها نیز از این قاعده مستثنی نیست، در آن نشانه‌های پوشاک دوره‌های مختلف به عنوان مثال پوشاک عربی ( مربوط به زمان ورود اسلام ) و تغییرات آن در ایران، به چشم می‌خورد، بوروک ترکمنی، در ظاهر شبیه عرقچین‌های دوره تیموری و یا کلاه بانوان دربار تیموری و تزیینات آن، شبیه به آل دانقی بانوان ترکمن به همراه زیورآلات فلزی خاص آن می‌باشد. پس باید اجزا پوشاک ترکمنی از میان ادوار مختلف ایران بیرون کشیده شود.
پوشش سنتی
لباس مردان
لباس‌های مردان را می‌توان در چهار قسمت تن پوش، شلوار، كلاه و كفش بررسی كرد.
الف) تن‌پوش‌ها
* دون (don):
لباس اصیل تركمنی ردای بلندی بود كه از ابریشم دوخته می‌شد و تا زیر زانوان می‌رسید و «دون» نام داشت. دون بنا به رنگ و نوع بافت بر دو نوع بود. اگر از ابریشم كاملا قرمز رنگ دوخته می‌شد، «قیزیل‌دون» یا «قیرمیز دون» (Gyzyl/ Gyrmyz don) و اگر از ابریشمی دوخته می‌شد كه رنگ آن متمایل به زرد بوده و بافت پارچه آن یكنواخت نباشد، - در واقع رنگارنگ و راه راه باشد- «قارما دون» (Garma don) نام داشت.
بر حاشیه دون نوارهای سوزن‌دوزی از نوع «آلاجا» (Alaja) (دو نخ تافته سیاه و سفید یا تیره و روشن) وجود داشت كه به زیبایی این لباس می‌افزود. بر كمره دون‌كمربندی از شال (گاه آراسته به نقره) می‌بستند كه به آن قوشاق (Guşak) و یا «تیرمه شال» (Tirme ) می‌گویند.
* چأكمن (Çäkmen)
بالاپوشی است بلندتر از كتهای كنونی كه از كرك شتر تهیه می‌شود. چأكمن تهیه شده از كرك ظریف و مرغوب را «اینچه چأكمن» (inçe çäkmen) و چأكمنی را كه از كرك زبر تهیه می‌شود «یوغین‌چأكمن» (Ýogyn ) می‌نامند.
* ایچمك (Içmek)
یا پوستین كه در هوای سرد استفاده می‌گردد و بنا به نوع پوستی كه از آن تهیه می‌شد،انواع مختلفی داشت. پوست به كار رفته در ایچمك دباغی شده و سپس با انواع مواد طبیعی به رنگ زرد در آورده می‌شود.
بهترین نوع پوستین را، «باغانا ایچمک» می‌نامیدند که از پوست بره یک ماهه تهیه و دباغی می‌شد. نوعی از آن که از پوست بره پنج الی شش ماهه تهیه می‌شد، پس از دباغی دشواری با انواع مواد طبیعی به رنگ زرد در آورده می‌شود که آن را «سیلکمه ایچمک» می‌نامند. «ایش ایچمک» و یا (پوستین کار) نوع دیگر آن است که از پوست گوسفند تهیه شده و آن را در حین کار می‌پوشند.
* قبا:
روپوشی است از پارچه‌های راه راه و گاهی ساده، بدون یقه برگردان با آستین‌های راسته و بدون زیر بغلی که به جای آن در محل اتصال آستین و تنه چاک‌دار است. دامنیبلند دارد که در دو طرف چاک دار است و دو طرف آن از ناجیه کمر به طور یکنواختی گشاد می‌شود. دو طرف قبا بر روی هم قرار می‌گیرد و با بندینک و یا کمربندی چرمی نگاه داشته می‌شود.
* كوینك Köýnek:
پیراهنی ساده و فاقد یقه بود و یا یقهای كوتاه و مدور و بدون دكمه داشت; با آستین‌هایی بلند، ساده و راسته كه به جای دكمه، بندهایی در آن به كارمی‌رفت که «سپ یقه» نامیده می‌شد و بند را «یقه توپ» می‌نامیدند. پیراهن دیگری نیز دوخته می‌شد كه آن هم ساده، منتها دارای یقه كج یا كناری بود و آن را «چئک یقه» یا «گزک یقه» و یا «اوزیقه» می‌نامیدند که چاک یقه در پهلوی راست یقه قرار می‌گیرد.
این یقه با سوزن‌دوزی‌های مفصلیی از نوع «جویجه بورون» (نوک جوجه ای) زینت داده می‌شد و سرآستینش نیز گلدوزی شده بود و «گلباغ» نامیده می‌شد. قد پیراهن‌ها معمولی می‌باشد. پارچه آن را از چلوار ذکر کرده‌اند. مردان میان 50 تا 60 ساله و بزرگ‌تر از آن پیراهن سپید می‌پوشند. این پیراهن‌ها نقش و نگاری ندارند و آرایش آنها نواری است، كه در كنار یقه جیب‌های پهلو و آستین دوخته شده است.
* پیراهن روحانیون:
روحانیون ترکمن هنوز هم از پیراهن‌های سفید با دامنی بلند استفاده می‌کنند، اما یقه آن مثل سابق صوفی یقه نیست بلکه به تقلید از روحانیون فارس تهیه می‌شود که یقهای مدور، پایه‌دار و دارای دکمه است. این پیراهن‌ها معمولا از جنس نخ‌های پنبه‌ای کتانی است.
* چاتال:
جامه‌ای بود سبک که در هنگام آلامان، یعنی یورش به دشمن، می‌پوشیدند و آن از جامه خانگی کوتاه‌تر بود.
* یاپینجا:
پوششی است از جنس نمد و بدون آستین، مخصوص چوپان‌ها که در زمستان بر دوش می‌اندازند و درتابستان به عنوان سایه بان استفاده می‌کنند.
ب - شلوار:
* بالاق/ تنبان
شلوار مردانه، عبارت از تنبان گشادی بود كه رشته‌ای پنبه‌ای لیفه آن را تشكیل می‌داد و سر آن را گاه با «هوتاز» (Hotaz) یا منگوله می‌آراستند که به آن «اوچغور» می‌گویند. بالاق نیز مانند شلوار برشی سادهداشت، اما برای مردان مسن از پارچه‌های سفید و جوان ترها از پارچه‌های سبز و نیلی استفاده می‌شد.
* جولبار/ شلوار:
این پوشاک را مردان کهنسال، در روزهای جشن و از بالای تنبان می‌پوشیدند، جولبار، برشی معمولی داشت و از دو قسمت اصلی درست می‌شد:
الف) قسمت اصلی: که قوزک پاها را می‌پوشانید.
ب) خشتک: که برشی نزدیک به ذوزنقه ی دوقلو داشت. این نوع شلوار به وسیله نخی پنبه‌ای به نام اوچقورباق/ بند تنبان به دور کمر محکم می‌شد که از درون لیفه شلوار عبور می‌دادندو گاهی نیز به دو انتهای اوچقورباق به عنوان زینت، منگوله‌ای به نام هوتوز می‌بستند.پارچه جولبار معمولا به رنگ نیلی بود و گوگ ماووت/ ماهوت آبی نامیده می‌شد.
ج - كلاه‌ها:
* تلپك(Telpek):
كلاه پوستی، كه از پوست گوسفند تهیه می‌شود و انواع گوناگون داشت كه عبارتند از: 1 – دوومه‌تلپك ((Düwme 2- بوخار تلپك (Buhar T.) که نیم گرد است و دارای پشم‌های بلند، مشکی و پیچ در پیچ می‌باشند که گاهی روی چشم و ابروی مرد ترکمن را می‌پوشانند.3- شیپیرما تلپك (ypyrma T.) که کلاهی نه چندان بلند می‌باشد، که در بالای آن اندکی فراخی است. سر پوشی مسطح دارد و اغلب آن را با پارچه خوشرنگی از قرمز می‌پوشانند و نوارهایی به شکل (+) برای تزیین، روی آن می‌دوزند. هر دو نوع کلاه آستردار، پنبه دوزی شده و لفاف‌دار است. این کلاه بر روی بوروک استفاده می‌شود.
* بؤروك (Börük):
یا عرقچین كه غالبا با نقوش گوناگون سوزن‌دوزی می‌شد و در برخی لهجه‌ها تاخیا (Tahýa) یا تایخا (Taýha) خوانده می‌شد. از این نوع کلاه هم مردان و هم زناناستفاده می‌کنند، در واقع مردان اغلب در زیر کلاه پوست استفاده می‌کنند و پسران نیز بؤروک را در ایام کودکی و جوانی به سر می‌گذارند. نقش و نگار زیبا و هنرمندانه آن توسط زنان ایجاد و تمام نقاطبیرونی کلاه پارچه‌ای، سوزن دوزی می‌شود. زنان ترکمن به خصوص عشایر، در تهیه این کلاه که وقت زیادیهم صرف می‌شود، با حوصله و دقت تمام و با سلیقه خاصی، انواع نقش و نگارها را بکاربرده و یک هنر ظریف تماشایی را به یادگار باقی می‌گذارند
* دستار شیرشکری:
گاهی مردان از دستار معروف شیر شکری که پارچه‌ای سفید با گل های نخودی رنگ می‌باشد، همانند عمامه استفاده می‌کنند.
د – پای پوش/ كفش:
* چكمه çekme:
اصلی‌ترین پاپوش مردان، چكمه‌های بلند چرمی با نوک برگردان بود. چکمه‌های بلند را ایدیک نیز می‌نامند و در سوارکاری از آنها استفاده می‌شود.
* چاریق(Çaryk):
چوپانان را از پوست گاو چارقی تهیه می‌كردند (در برخی منابع به چرم شتر و گاومیش نیز اشاره شده است) كه کفشی نرم است و مخصوص پیاده روی و استفاده در صحرا و خاک نرم است. برایتهیه چاریق، پوست دباغی شده را کمی بزرگ‌تر از پا برش می‌دهند و در اطراف آن، برایگذراندن بند، سوراخ‌هایی ایجاد می‌کنند، آن‌گاه پای دولاق پیچ شده را در آن قرارداده، بندها را به دور دولاق می‌پیچند و محکم می‌کنند. این بندها را چاریق‌باق می‌گویند.
* دولاق Dolak:
قبل از پوشیدن چارق، پارچه‌ای دستباف، ضخیم و از جنس پشم،که مثل نواری به دور پا تا زیر زانو می‌پیچند، را استفاده و آن را با چاریق‌باق محکم می‌کنند. دولاق حکم جوراب را دارد اما بسیار زبرتر و گرم‌تر است. بدین جهت از آن فقط درزمستان‌ها استفاده می‌شود.
* چپك Çepek یا یلكن (Ýelken):
پاپوشی است تابستانی که، از پوست شتر تهیه می‌شود. این پاپوش، سبک، راحت و در مقاممقایسه، شبیه دمپایی‌های امروزی است.
مردان ترکمن در گذشته، علاقه‌مند به نوعی کفش به نام گبری نیز بودند اما آنها امروزه مانند سایرین از کفش‌های معمول استفاده می‌کنند.
* جوراب:
از جنس ابریشم و پشم می‌باشد که زنان ترکمن آنها را می‌بافند.
لباس اصلی مردان ترکمن، ردای بلندی است از ابریشم، که تا زیر زانوان می‌رسد و «دون» نام دارد. «چاکمن» بالاپوشی بلندتر از کت معمولی است که از پشم شتر بافته می‌شود. «ایچمک» یا «پوستین» پوششی دیگر است که در هوای سرد مورد استفاده قرار می‌گیرد. پوستین را از پوست گوسفند تهیه می‌کنند. برای هر پوستین یا ایچمک، پنج تا هشت پوست گوسفند لازم است. «کونیک» هم، پیراهن ساده و فاقد یقه با آستین‌های بلند است که به جای دکمه، بندهایی در آن به‌کار می‌رود. شلوار مردانه عبارتست از تنبان گشادی که رشته‌ای پنبه‌ای، لیفه آن را تشکیل می‌دهد. این شلوار «بالاق» نام دارد. مردان ترکمن دو نوع کلاه دارند؛ یکی «تلپک» که کلاه پوستی است با پشم‌های نسبتاً بلند و «بوریک» یا عرقچین که غالباً با نقوش گوناگون، سوزن‌دوزی می‌شود.
زیور آلات و آرایش لباس‌های مردانه به تنوع و تعدد زیور زنان نبود و تنها منحصر به آرایش كمربند و كناره‌های «دون» و نیز سوزن‌دوزی «بوروك» بود.
لباس زنان
لباس‌های زنان تركمن بسیار متنوعاًست. این نوع تنوع علت و فلسفه خاصی دارد كه با دوره‌های سنی آنان مرتبط است. همچنین زنان و دختران تركمن از لباسهایی با زیورآلات گوناگون استفاده می‌كنند كه تنوع جالب توجهی دارد. ذیلا به بررسی اجمالی پوشش زنان تركمن در گذشته می‌پردازیم كه به‌چهار قسمت تقسیم می‌شود:
الف) تن‌پوش‌ها
* كؤینك(Köýnek)
زنان تركمن پیراهن‌های ابریشمین می‌پوشیدند كه غالباً به رنگ قرمز بود و «قیرمیز كؤینك» (Gyrmyz K.) نام داشت، و در قسمت یقه و سر آستین سوزن‌دوزی می‌شد.
پیراهن سه قسمت داشت: ینگ (Ýeň) یا آستین، یان (Ýan) یا پهلو و آشیری ( (Aşyryیا دامن بر روی پیراهن‌شال یا كمربندی بسته می‌شد. دختران از كمربندی آراسته به دانه‌های كوچك و ریز منجوق استفاده می‌كردند كه «مونجوق قوشاق» (Monjuk Guşak) نامیده می‌شد.
یقه پیراهن را با «گل یقه» (Gül Ýaka) می‌آراستند. «بوقاو» (Bukaw) سینه‌ریز نقره‌ای درشتی بود كه از گردن می‌آویختند.
* چابیت (çabyt)
بالاپوشی بود كه زنان تركمن بر روی پیراهن می‌پوشیدند.
دختران برای دوران عروس شدن نیم تنه مخصوص تهیه می‌دیدند كه پر از سوزن‌دوزی و آویزه‌هایی از سكه و پولك‌های نقره بود.
ب) شلوار
* بالاق (Balak) یا شلوار:
انتهای پاچه شلوار زنانه‌سوزن دوزی مفصلی داشت كه به اسامی گوناگونی‌خوانده می‌شد. از جمله: دویه كله، سكدیرمه چویچه، ایكی‌حورمان، دو و غیره كه به ترتیب از پایین تا نزدیكی ساق پا را تشكیل داد.
ج) كلاه و روسری
* بؤروك (Börük) یا عرقچین كه قبلا توضیح داده شد. روی این كلاه گرد و صاف (بدون برجستگی) بود و دختران آن را با زینت آلات نقره‌ای منجمله پولكی و قبك‌ها می‌آراستند. دختران غالباً بؤروك را بر سر گذاشته و از روسری استفاده نمی‌كردند.
* توپبی (Topbi)
وقتی دختر تركمن عروسی می‌كرد، به جای بؤروك یا كلاه دخترانه پیشانی بندی را جایگزین می‌كرد كه در نزد طوایف و قبایل گوناگون با نامهای توپبی، هاساوا (Hasawa) ، آلین‌دانگی (Alyndaňy) و ... شهرت داشت.
* انواع روسری:
در میان برخی از طوایف همچون یموت (Ýomut) و ... روسری‌هایی به نام چأشو (çäşew) رواج داشت كه خود بر چند نوع است از قبیل: اریش چأشو، المینچه چأشو، آتلاز چأشو، قارتما چأشوو، چأشو چارقد كه عموماً به روسری مربعی شكل و ابریشمین اطلاق می‌شود.
در میان برخی از تركمنها نیز روسری بر دو قسم بود: یكی نسبتاً ضخیم با سوزن‌دوزی مفصل كه به آن‌كورته Kürte)) می‌گفتند و دیگری بافته‌ای از ابریشم نازك كه قینگاچ Gyňaç نام داشت و این روسری خود بر دو نوع بود: قیرمیزی قینگاچ، كله‌لی قینگاچ.
د) كفش
كفش زنان تركمن را غالباً هنرمندان محلی می‌دوختند. كفش‌هایی نظیر گل میخ‌لی، قیرما كفش با نوك برگردان و پاشنه‌ای بلند در میان آنها استفاده می‌شد.
گفتیم كه زنان تركمن از زیورآلات گوناگونی‌استفاده می‌كردند كه از آن جمله است: آچارباغ و ساچ‌باغ كه نوعی موبند زینتی است. گول‌یقه، قولاق‌حالقا یا گوشواره كه انواع مختلفی چون آیلی حالقا، تومارچاقلی‌حالقا و ... دارد.
بیله‌زیك یا بوزه لیك، دستبندی بود كه بر مچ دست می‌بستند و ...
شایان ذكر است كه تمامی زیورهای فوق توسط زرگران و نقره‌كاران هنرمند تركمن ساخته می‌شد. اما متأسفانه تعداد این هنرمندان امروزه روزبه روز كاهش‌می‌یابد. پوشاك اصیل و سنتی تركمنی كم كم جای خود را به مصنوعات كارخانه‌ای داده است و زیورهای زیبا و قدیمی را نیز اكثر خانواده به فروش رسانده و به جای آن از انواع زیورآلات طلایی (و بر خلاف قدیم ندرتاً نقره‌ای) رایج در تمام كشور استفاده می‌كنند، بگونه‌ای كه امروزه تركمن جوهرات سنتی خویش را باید از لابلای آلبوم‌ها و یا در غرفه‌های موزه جستجو كند.
پوشش جدید
در جریان اجرای برنامه یكدست سازی فرم البسه و كشف حجاب زنان كه در سرتاسر كشور توسط رضاخان به اجرا در آمد، مناطق تركمن نشین نیز از این قاعده مستثنی نبود و اهالی این منطقه نیز در جریان این‌برنامه ضررهای مادی و معنوی بسیاری را متحمل شدند. عمال رضاخان به زور روسری زنان را برمی داشتند و به مردان نیز لباسهایی با شكل و فرم بیگانه و غربی می‌پوشاندند.
تحت این فشارها، رفته رفته هویت و شكل لباس سنتی رنگ باخت و عوامل دیگری چون یكجانشینی و انقیاد تركمنها و نیز تسلط فرهنگهای بیگانه بر آنان مزید علت بود و تجدد و نوگرایی نیز از جمله این عوامل و تسریع دهنده آن بود. البته پس از اقدامات رضاخان در تغییر لباس، وضعیت پوشاك سنتی تركمنی هرگز به آنچه كه پیش از آن بود بازنگشت و امروزه در میان جوانان لباسهایی با فرم و مدل روز به كار می‌رود.
این قضیه در مورد دختران و زنان تركمن متفاوت است. پوشاك امروزین دختران شامل لباس یا پیراهن‌بلندی است كه معمولا تا قوزك پا را می‌پوشاند. روسری آنها بر دو نوع است: یكی چارقد كه ضخیم و دارای‌پورچوك یا ریش- ریش در كناره هاست و دیگری یالیق یا كلافی كه نازك است و گاه از ابریشم خالص است. هر دو بزرگ می‌باشند.
استفاده از شلوارهای سوزن‌دوزی شده نسبت به گذشته كمتر شده و نیز از نقش و نگارهای آن نیز كاسته شده است.
امروزه دیگر از انواع نیم‌تنه، كلاه، كمربند و كفش‌های پیشین استفاده نمی‌شود. دختران پس از ازدواج به جای‌نیم تاج و كلاه پیشانی بند، یك نوار حلقه‌ای به عرض‌تقریبی 2 سانت بر سر می‌گذارند كه معمولا سطح خارجی آن با نقش و نگارهای سوزن‌دوزی تزئین می‌شود. البته این حلقه زیرروسری قرار گرفته، از بیرون دیده نمی‌شود. این نوع پوشش جدید در تمام مناطق تركمن نشین تقریباً به یك شكل است، به جز طوایف گوكلان و نخورلی كه هنوز هم پیشانی بندهای بلند قدیم در میان آنها رواج دارد.
امروزه پوشش سنتی مردانه تركمن بندرت استفاده می‌شود و می‌توان گفت كه دیگر از میان رفته است. اما پوشش زنان اگرچه اصالت گذشته خویش را ندارد و دوخت لباس و جنس آن تقریباً با مد روز پیش می‌رود، با این‌وجود هنوز شكل و فرم خود ار حفظ كرده است. از این رو در هر نقطه‌ای كه دختر و زن تركمن را با لباس مخصوص‌خودش مشاهده نماییم، می‌توانیم قطعاً قومیت او را تشخیص بدهیم.