لباس كُردی يكی از زيباترين، متنوع‌ترين لباس‌های محلی است كه به جهت متنوع بودن آن در سطح دنيا كم‌نظير است.
قدمت لباس کردی
قدمت لباس کردی به قدمت خود مردمان کُرد برمی گردد و اگر بخواهیم به تصویری مستند از قدیمیترین لباس کردی استناد کنیم، گویاترین تصاویر نقش برجسته‌های دوره هخامنشی است، در این نقش برجسته ها تصاویری از سربازان و سرداران ماد وجود دارد.
با توجه به اینکه مادها را برابر مستندات تاریخی نیای کُردها می‌دانیم پس می‌توان این تصاویر را قدیمیترین تصاویر از لباس کردی دانست؛ لباس و مخصوصاً کلاه مادها شباهت زیادی با لباس کردی(قبل از تغییر عمده آن در دوره قاجار ) دارد؛ کلاهی مشابه این کلاه هنوز در بعضی از مناطق کردستان استفاده می شود و به آن «سه‌ر کلاوه» و یا «کلیته» می گویند.
اولین طرح‌های کشیده شده از لباس کردی مربوط به زمانی است که مستشرقان اروپایی به ایران آمدند، یعنی از دوره صفویه به بعد طرح های ارزنده‌ای از لباس مردمان آن زمان توسط این مستشرقین کشیده شده و در سفرنامه های آنان موجود است؛ چند طرح برگرفته از این سفرنامه‌ها در قطعی بزرگتر کپی شده و اکنون در خانه کُرد سنندج در معرض دید علاقمندان قرار دارد.
قدیمی ترین عکس هایی که لباس کُردی در آن ها نشان داده شده، مربوط به دوران ناصرالدین شاه قاجار است، که به اسم منطقه و شخص استفاده کننده نیز اشاره شده است، مجموعه‌ای از این عکس‌ها در خانه کُرد نیز موجود است.
قطعا در طول زمان لباس کُردی تکامل یافته و به شکل امروزی در آمده است، عمده‌ی این تکامل بعد از دوره قاجار بوده که تنوع در پارچهها بیشتر شده است و در دوره اخیر این تنوع بسیار رو به فزونی گذاشته تا جایی که لباس مورد استفاده به خصوص در لباس‌های زنانه تفاوت بسیاری با لباس ۱۰۰ سال پیش پیدا کرده است.
پوشاک مردان و زنان کرد شامل تن‌پوش، سرپوش و پای‌افزار است. ساخت و کاربرد هریک از این اجزاء، بسته به فصل، نوع کار، معیشت، مراسم و جشن‌ها با یکدیگر تفاوت دارد. هرچند پوشاک نواحی مختلف کردستان مانند اورامان، سقز، بانه، گروس، سنندج، مریوان و... متفاوت است، اما از نظر پوشش کامل بدن، همه با هم یکسان هستند. پیش از ورود پارچه، کفش‌های خارجی و سایر محصولات داخلی به کردستان، بیشتر پارچهها و نیز پای‌افزار مورد نیاز توسط بافندگان و دوزندگان محلی بافته و ساخته می‌شد. از نظر بافت پارچه، منطقه سقز و از نظر ساخت پای‌افزار «گیوه» یا «کلاش» و «کالی»اورامانات و آبادی‌های پیرامون کوهستان شاهو مانند هجیج، نودشه و آبادی‌های نودسود شهرستان پاوه چون میریه، خانه‌دره، مژگان، مزوی و وزلی از عمده‌ترین نواحی بافت و صدور پارچه و پای‌افزار در استان به شمار می‌رفتند. جولایی و بافت پارچه و انواع منسوجات مانند بوزو، برمال، جاجم، بره، پوشمین، موج، جوراب، دستکش، زنگال و کلاء به عنوان حرفه یا کار جنبی بخشی از آبادی نشینان مناطق مختلف کردستان محسوب می‌شد. در چهار قسمت کردستان که شامل کردستان ایران، عراق، ترکیه و سوریه می‌باشد شاهد پوشش‌های گوناگونی از لباس کردی می‌باشیم به گونه‌ای که با کمی تغییر نسبت به یکدیگر شکل و ریخت زیبای خود را دارا می‌باشد که شکل و ریخت و قیافه آن برگرفته از نیاکانشان و با توجه به شرایط اب و هوایی و اقلیمی سازگار و درست شده است که آن را در جایگاه مهمی قرار داده است.
لباس مردان کرد عبارت است از:
چوخه: نیم‌تنه‌ای پنبه‌ای یا پشمی است که در ناحیه سقز، بانه و مریوان به آن «که وا» می‌گویند و درسنندج آن را «چوخه» می‌نامند.
پاتول: شلواری گشاد با دم‌پای تنگ است که «رانک» نیز نامیده می‌شود.
ملکی: نیم‌تنه‌ای بدون یقه است که از پایین نیم‌تنه تا بالا به وسیله دکمه بسته می‌شود.
لفکه سورانی: پیراهنی با آستین فراخ و بلند و زبانه‌ای مثلث شکل در انتهای آستین است که آن در حال عادی دور مچ یا بازو می‌پیچند.
شال: پارچه‌ای آجوری رنگ راه راه و گران‌قیمت که از آن کوا و پانتول می‌سازند
دستار: یا «کلاغه» که به آن «دشلمه»، «مندلی»، «رشتی»، و «سروین» (سربند) نیز گویند و مردان به جای کلاه از آن استفاده میکنند.
فرنجی: یا «فره‌جی» که ویژه مردان ناحیه اورامانات است و از نمد ساخته و آماده می‌شود.
کله بال: نوعی از نمد پوششی است که چوپانان در مناطق چرای گله در صحرا استفاده میکنند.
پیچ و کولاو: کلاه محلی کردها را که معمولاً زنان کرد ان را با دقت و ظرافت خاصی و با نقش و نگارهایی بر جایی مانده از فرهنگ اصیل کردی می‌بافند معمولاً به رنگ‌هایی سیاه وسفید و به دو صورت کلاه بلند و تخت بافته می‌شود و در دست مصرف‌کنندگان قرار می‌گیرد البته بنا به گفته پیشینیان و به اعتقاد آنها مرد نباید سرش لخت باشد.
پیچ: دستمالی است سیاه و سفید که با گذاشتن کلاه روی سر به دور کلاه پیچانده می‌شود و در قسمت پشت سر در درون دستمال قرار داده می‌شود تا شل نشود البته برادران بارازنی پیچ و کولاو شالشان به رنگ قرمز می‌باشد. البته اعراب نیز از این شال چه سیاه و سفید و چه قرمز رنگ برای پوشش خود استفاده میکنند.
کلاش: پاپوشی است به رنگ سفید که با ظرافت کامل توسط برادران هورامانی ساخته می‌شود که از بدبو شدن پا جلو گیری می‌کند و پا را خنک نگه می‌دارد از خصوصیات ان فصلی بودن ان است و نمی‌توان از ان در فصل زمستان ویا فصول باران زا استفاده کرد.
لباس مردانه از قسمتهای زیر تشکیل می‌شود:
که وا پاتول: که به جای کت و شلوار معمولی می‌پوشند ولی شکل و دوخت آنها غیر از مد کت و شلواری است که معمول می‌باشد؛ که وا یا کت لباس کردی تقریباً به صورت یک ژاکت نظامی می‌دوزند با این تفاوتکه که وا جیبهای کناره‌ای ندارد و ضمناً چاک آن کاملاً از طرفین راست و چپ باز می‌شود بعلاوه غیراز چاک کناره‌ای آستین هایش چاک دارا ست.
دوخت شلوار کردی یا پاتول بدین ترتیب است که دهانه‌ای تنگ و بدنه‌ای گشاد دارد و به جای کمر انتهای آن را که گشادیش بیش از دوبرابر یک شلوار معمولی است با بندی که دخین نامیده می‌شود و از توی قسمت تا شده آن لیفه گذشته می‌بندند و از کمر به پایین که وا را داخل پاتول کرده و بند پاتول را روی ان می‌بندند.
پشت تند (p-shttend): از پارچه گلدار به طول شش متر درست می‌شوند بدین ترتیب که پارچه را از سمت عرضش تا کرده می‌دوزند و بعد آن را به صورت مختلف ساده و گره چین به کمر می‌بندند آنهای که صاحب اسلحهٔ کمریند آن را روی پشت تند می‌بندند و خنجر را بین پشت تند و که وا فرومی‌کنند
پچ (pech): پارچه‌ای است سه متری و اغلب گلدار که تارهای از آن جدامی کنند و به شکل جالبی طوری که تارهای ان در طرفین صورت آویزان گردد به دور سر می‌پیچند. پچ را که در نواحی سقز مرز می‌گویند روی کلاه مخصوص به نام عارقچین می‌بندند عارقچین را از نخ و مخصوصاً از نخهای قرقره‌ای با میل قلاب می‌بافند و این کار مخصوص زنان و دختران کرد است اغلب برای زیبایی بیشتر آن را از نخ های سیاه وسفید و به مقدار کم نخهای رنگین پرنقش می‌بافند.
البته شایان ذکر است که پیچ فقط مخصوص اکراد (کردها) نبوده در اکثر مناطق خاورمایانه مردها پیچ می‌بندند، برای نمونه در هندوستان، پاکستان، افغانستان، مناطق عربنشین و... ولی پیج هر قومی جداست و مخصوص آن قوم.
کراس: کراس همان پیراهن است با این تفاوت که اولاً یقه ندارد و بعلاوه به انتهای آستین‌ها نیز دنباله‌ای به نام سورانی می‌دوزند که آن را درحالت عادی روی آستین که وا می‌بندند و در مواقع اضطراری و مخصوصاً در مواقع جنگ دو سر سورانی بهم گره زده و به گردن میآویزانند و نیز همین سورانی‌ها باعث تسهیل بالا زدن آستین ها در مواقع شستن دست و صورت می‌باشند.
پوشاک زنان
لباس زنان کرد عبارت است از:
جافی شلواری همانند شلوار مردان است. این شلوار را زنان کرد، به ویژه زنان روستایی، هنگام کار می‌پوشند. در سایر مواقع، زنان شلوار گشاد از جنس حریر به پا میکنند.
کُلُنجِه نیم‌تنه‌ای است که روی پیراهن بلند می‌پوشند و رد اورامان آن را «سوخمه» می‌نامند و از پارچه‌زری یا مخمل دوخته می‌شود.
شال، از پارچه‌ای زیبا بر ریو لباس در ناحیه کمر بسته می‌شود.
کلاو یا کلاه که از جنس مقوا و به شکل استوانه‌ای کوتاه است که آن را با پولک‌هایی رنگین به صورت بسیار زیبایی تزیین میکنند.
کُلکه روسری یا دستاری است که به جای کلاه مورد استفاده زنان قرار می‌گیرد کلکه دارای رشته بلندی از ابریشم سیاه و سفید با ملیله‌دوزی است.
لباس زیبای زنان کرد نیز شامل:
۱. که وا: عینا مشابه کت مردانه کُردی است با این تفاوت که اولاً پارچه آن را رنگین انتخاب میکنند و ثانیاًخیلی کوتاه‌تر می‌دوزند؛ بطوری که حداکثر تا کمآآنها پایین می‌آید و ان را کولیجه kulega می‌نامند و نیز جیبهای کت مردانه در ان دیده نمی‌شود.
۲. گلونی: کردهای جنوبی و سورانی کلونی را استفاده میکنند. نوعی روسری با نقش‌های مخصوص است.
۳. کراس: کراس پیراهنی زنانه دارای دوختی ساده با بدنی بلند و دامنی گشاده و دراز است. بطوری که دامن پیراهن روی پای آنها قرار می‌گیرد و معمولاً آن را از پارچه‌های بسیار زیبا، نفیس و گران‌قیمت تهیه میکنند.
۴. پشت تند: عینا همان پشت‌تند مردانه است ولی زنها اغلب از نوع رنگارنگ آن استفاده میکنند. زنها وقتی پشت تند را می‌بندند کمی از پیراهن خود را بالا می‌کشند بطوری که انتهای دامن از مچ پای آنها پایین‌تر نمی‌رود.
۵. دستمال یا روسری: دستمال زنان کُرد پارچه‌ای است بسیار نازک و سه گوش که تارهایی در اطراف آن ایجاد میکنند و بدین وسیله بر زیبایی آن می‌افزایند، اغلب پولک‌هایی نیز با آن تارها می‌دوزند تا زیبایی آن را چند برابر کنند. هر چند در مراسم عروسی و فلکلور اکثراً روسری نمی‌بندند.
۶. درپه: به جای شلوار پوشیده می‌شود و با دهانه‌ای تنگ روی مچ پای آنها قرار می‌گیرد ولی پوشش ساق‌های آن بسیار گشاد می‌باشد.
۷. کلاو: یا کلاه زنان کُرد بسیار قشنگ و زیباست، این کلاه را از مقوا و به شکل استوانه کوتاهی درست میکنند و روی آن را با پارچه مخملی رنگین «معمولاً گلی یا سبزسیر» می‌پوشانند و بعد روی آن را با پولک‌های رنگین یا طلایی و گلابیون‌های زرین، مزین می‌سازند. این کلاه را بوسیله یک رشته طلا که لیره یا نیم پهلوی‌هایی به آن می آویزندو از زیر چانه عبور می‌دهند، روی سر نگاه می‌دارند و دستمال را روی آن می‌بندند، رشته‌ای که کلاه را به آن صورت نگاه می‌دارد «قطاره» نام دارد و اغلب آنهایی که قدرت مالی بیشتری دارند از آن استفاده میکنند و در دو طرف، در محل اتصال ان با کلاه یک گل طلائی آویزان می‌نمایند. خانم‌های متشخص کُرد اغلب به جای کلاو از «گلگله Gelgla» استفاده میکنند.
گلگله رشته طویلی از ابریشم سیاه و سفید است که آویزه‌های ابریشمی دارد و از روی روسری به شکل جالبی بسته می‌شود.
لازم به توضیح است که پسران جوان امروزی به‌ندرت پیچ می‌بندند. دختران نیز به‌ندرت کلاوه یا گلگله بر سر میکنند.