450 تا 350 پیش از هجرت- 900 تا 1000 ایرانی- 172 تا 272 میلادی (سده اردشیر)
آغاز این سده با پادشاهی ولاش پنجم همراه بود که درگیری هایی با روم داشت. رومی ها پیشروی زیادی کردند و پایتخت ایران تیسفون را گرفتند و با کشتار بسیار آنرا ویران کردند. دولت اشکانی با ایجاد شورش در شهرهای تسخیر شده رومی ها را وادار به عقب نشینی کرد اما ارمنستان را از دست داد.
با مرگ ولاش پنجم پسرش ولاش ششم پادشاه شد اما دوران پادشاهی اش بسیار کوتاه بود و برادرش اردون پنجم که فرماندار ماد بود با او وارد نبرد شد و او را شکست داد و پادشاه ایران شد. اردوان توانست سرو سامانی به دولت در حال فروپاشی بدهد. در این زمان کاراکالا امپراتور روم سفیرانی را به ایران فرستاد و درخواست ازدواج با دختر اردوان برای صلح پایدار میان دو دولت را مطرح کرد. اردوان که میدانست غرب ایران بر اثر جنگهای پی در پی ویران شده از این پیشنهاد استقبال کرد اما هنگامیکه برای استقبال از کاراکالا رفت رومیان بناگهان بر سر ایرانیانی که غالبا اسلحه همرا نداشتند ریختند و بسیاری را کشتند. اردوان از این مهلکه جان سالم بدر برد. اینکار ناجوانمردانه کاراکالا باعث شد دو کشور دوباره درگیر جنگ شوند. کاراکالا را محافظش به قتل رساند. از سویی اردوان وارد جنگ شد اما فرستادگان روم پیشنهاد آشتی دادند. اردوان خواهان خسارت شد که رومی ها نپذیرفتند و جنگ در گرفت و سپاه روم شکست خورد. روم پرداخت خسارت سنگین را پذیرفت. این پیروزی پس از سالها بدست می آمد اما جنگهای طولانی ارزش پول ملی را پایین آورده و اقتصاد کشور را از هم پاشیده بود و دولت اشکانی در آستانه فروپاشی قرار اشت هرچند اردوان بصورت خستگی ناپذیر میکوشید شاهنشاهی را نجات دهد.
در روم بیماری که سربازان بازگشته از جنگ با ایران با خود برده بودند نزدیک به پنج میلیون نفر را به کام مرگ کشاند. جنگهای روم با ژرمن های شمالی در زمان مارکوس آئورلیوس Marcus Aurelius امپراتور روم در گرفت. فیلم سینمایی گلادیاتور با بازی راسل کرو Russell Crowe بر پایه همین جنگها ساخته شده است.
اردوان پادشاهی با اراده و کوشا بود. او توانسته بود صلح با روم را برقرار کند و بیشتر شورشهای داخلی را هم سرکوب کرد اما حریف نیرومندش اردشیر بابکان از پارس به سرعت پیش میرفت تا در جنگی که میان دو سپاه در گرفت اردوان کشته شد. بعید نیست همان رخدادی که باعث به پادشاهی رسیدن کورش شد دوباره در تاریخ تکرار شده باشد یعنی سپاهیان دلیلی برای حمایت از اردوان ندیده باشند و اردشیر به آسانی پیروز شده باشد. شاید هم از پیش با سران سپاه اردوان قرارهای پنهانی گذاشته شده باشد. با کشته شدن اردوان پنجم پادشاهی اشکانیان پایان یافت اگرچه مقاومت هایی پس از او در جریان بود اما اردشیر بر همه این مقاومت ها پیروز شد و پادشاهی ساسانیان را در سال ۳۹۷ پاه برابر با ۲۲۴ میلادی بنیان نهاد.
ایران زمان اشکانیان را میتوان با روسیه سال ۲۰۱۴ مقایسه کرد که اگرچه امریکا پیشرفته تر از این کشور است اما حریف آن نیست و در واقع تنها حریف مطرح امریکا در جهان روسیه است. امپراتوری روم برتری هایی نسبت به شاهنشاهی اشکانی داشت اما تنها حریف مطرح آن در جهان که سد راه روم به سوی شرق بود دولت اشکانی بود.
بازگشت به هویت ایرانی در دوران اشکانیان به اوج رسید و استفاده از زبان و خط یونانی که جانشینان اسکندر رایج کرده بودند برافتاد. دین زرتشت برای متحد کردن بیشتر ایرانیان رواج بیشتری یافت و بالیدن به ایران و فرهنگ آن گسترش یافت.
بی گمان بدون اشکانیان و مرام پهلوانی شان ایران را روم می بلعید و شاید هیچگاه دیگر کشوری بنام ایران باقی نمی ماند. سرادارنی چون سورنا که امپراتور روم و پسرش را در جنگ کشتند قطعا در ایجاد این باور برای رومیان که حمله به ایران آسان نیست نقش بزرگی داشتند.
متاسفانه از زمان اشکانیان مدارک زیادی برجای نمانده است و هنوز ابهامهای زیادی در مورد تاریخ ایران در این زمان وجود دارد. شهر اشک آباد که اکنون پایتخت ترکمنستان است و همه زبانها هنوز آنرا اشک آباد می نامند جز ما ایرانیان که آنرا عشق آباد مینامیم مدتها مرکز اشکانیان بود. مانند دریای کاسپین Kaspin که عربها آنرا بحر قزوین و دیگران Caspian Sea مینامند اما ما ایرانیان آنرا به هر نامی مینامیم جز نام اصلی ان.
اشکانیان را بیشتر جنگهای داخلی بر سر قدرت و برادرکشی از پای درآورد اگرچه جنگهای مستمر با روم نیز بر ناتوانی دولت تاثیر داشت. مهم ترین عامل فروپاشی اشکانیان را باید نبود دولت مرکزی مقتدر دانست. در گوشه و کنار کشور دولتهایی وجود داشت که اگر همکاری درستی با دولت پایخت نمیکردند به ضعف آن می انجامید ضمن اینکه گاهی این دولت ها مانند بردارهایی در جهت مخالف هم حرکت میکردند. کنترل و انسجام زمان هخامنشیان و ساسانیان را در زمان اشکانیان نمیتوان دید اما با این وجود این پارتیان جنگاور ۵۰۰ سال استقلال ایران را حفظ کردند و توانستند سدی قوی در برابر امپراتوری روم که هدف گسترش به شرق را داشت ایجاد کنند.
بنیاد نهادن پادشاهی ساسانی
اردشیر پاپکان در سال ۳۹۷ پاه با شکست دادن ارودان پنجم آخرین پادشاه اشکانی توانست دولتی را در ایران پایه گذاری کند که نقش بزرگی در ایجاد و گسترش تمدن ایرانی داشت. بسیاری از آنچه در ایران امروز وجود دارد را ما از فرهنگ و تمدن ساسانی به ارث برده ایم و این فرهنگ تمدن حتی اروپا- کشورهای اسلامی و تا هند و چین را نیز تحت تاثیر قرار داده است.
اردشیر در آغاز پادشاهی در داراب امروز و دارابگرد آنزمان پادشاهی خود را آغاز کرد. آو همه برادرانش را کشت تا مدعی برای قدرت نداشته باشد . سپس پایتخت خود را به شهر گور یا فیروزآباد امروز انتقال داد و با سرعت سرزمین های دیگر از اسپهان گرفته تا کرمان و خوزستان را گرفت و در حالیکه هنوز توانایی کار کردن داشت پادشاهی را به پسرش شاپور واگذار کرد. شاپور بزرگ یکی از تاثیرگذارترین پادشاهان ایران بوده است. او ضمن گسترش مرزهای ایران و شکستهای بزرگ به رومیان در آبادانی ایران گامهای بلندی برداشت. بناهای بسیاری از روزگار او بجا مانده است که هنوز پابرجاست. او شهرهای تازه ای نیز در ایران ساخت که نام او را برخود دارند مانند بیشاپور در فارس و نیشاپور در خراسان و گسترش شهر گندی شاپور در خوزستان.
شاپور در جنگی امپراتور روم والریان و دهها هزار سرباز رومی را اسیر کرد که این پیروزی را در نقش رستم و نزدیک کازرون بر روی سنگ نشان داده است. در زمان او سرزمین هایی که ایرانیان به روم باخته بودند پس گرفته شد. این پادشاه توانا تندیسی از خود در غار شاپور در تنگ چوگان نزدیک کازرون به یادگار گذاشته که دیدنی است.
در واقع اردشیر و پسرش در زمان نسبتا کوتاهی عظمت زمان هخامنشیان را دوباره در ایران زنده کردند. شاپور مانند هخامنشیان مردم را در انتخاب دین آزاد میگذاشت. در زمان او مانی ادعای پیامبری کرد و مورد حمایت شاپور بود. مسیحیان و یهودیان هم در زمان شاپور آزادی نسبی داشتند.
جهان در این سده
فرهنگ و هنر ساسانی در این سده پیشرفت بسیاری کرد و تا مرزهای چین هم نفوذ فرهنگی خود را گسترش داد. امپراتوری روم در این سده دچار بحرانهایی بود. کنستانتین امپراتور مسیحی شده روم با ایجاد شهر کنستانتینوپول (استانبول) بعنوان پایتخت کوشید شرق و غرب امپراتوری روم را متحد سازد اما این اتحاد دیری نپایید و تئودوسیوس آخرین امپراتور روم متحد بود و روم به امپراتوری شرقی و غربی تقسیم شد و در روم شرقی به تدریج مسیحیت ارتدوکسی پایه گذاری شد.
در همین سده Aurelius Carausius انگلستان را مستقل ساخت اگرچه دیری نپایید که دوباره فتح شد و جزو امپراتوری روم شد.
در این سده در هند امپراتوری گوپتا (Gupta) بنیان گذاشته شد که دوران طلایی هند را بوجود آورد و باعث پیشرفت های بسیاری در زمینه علمی و فلسفی و صنعتی در هند شد. همچنین در چین دین بودا گسترش پیدا کرد.
در مکزیک و امریکای مرکزی دولت و پادشاه در تمدن مایا شکل گرفت. این بخش از زمین برای سایر مردم ناشناخته بود اما آثار بجا مانده نشان میدهد بدون تماس با یونان و ریاضی دانهایش معماران و ریاضی دانهای مایا بناهای بسیار دقیق و شگفت انگیز را بنا نهاده اند.
در این سده در چین سلسه هان Han از بین رفت. دوران بیش از چهارصد سال که امپراتوران سلسله هان بر چین فرمانروایی کردند را دوران طلایی چین مینامند. بسیاری از اساس تمدن چین که تا امروز هم امده است از این دوران سرچشمه گرفته است.
چهره های مهم این سده
هنر و فرهنگ در این سده
فرهنگ و هنر در پایان عصر اشکانی و آغاز دوره ساسانی به ظرافت و دقت بالایی رسیده بود. اشکانیان سرزمین بزرگی را بعنوان پادشاهی متحد رهبری میکردند. بسیاری از بناهای اشکانی در سرزمین هایی مانند سوریه و عراق امروز قرار دارند. مانند شهر پالمیرا در سوریه. تیسفون هم که پایتخت اشکانیان بود در عراق امروز قرار دارد.
در آغاز دوره ساسانی میتوان آثار ارزشمندی از سنگ تراشی و هنرهای دیگر دید. تندیس شاپور بزرگ در غار شاپور تنگ چوگان و تصویر پیروزی او بر رومیان در نقش رستم مثالهای زنده ای از این معماری باشکوه و پیشرفته هستند. سردیس شاپور بزرگ که از نقره ساخته شده اوج یک کار هنری است.
در این دوره معماری ایرانی اثراتی از خود بجای گذاشته که هم از معماری هخامنشی تاثیر گرفته هم اصالت عصر خود را دارد از جمله کاخ اردشیر پاپکان در فیروزآباد و دژ شاپور خواست در خرم آباد.
ایران ساسانی همه زیرساخت ها برای ابرقدرت شدن را ایجاد کرده بود. سد گرگر و آسیابهای شوشتر نشان میدهد تهیه خوراک و آذوقه برای مردم و سپاهیان چگونه در اولویت بوده است. برخی از جهانگردان اروپایی سازه های شوشتر را بزرگترین سازه های صنعتی پیش از آغاز انقلاب صنعتی دانسته اند.
به همین نسبت معماری در امپراتوری روم شکوفایی خود دا تجربه میکرد و در جهان ناشناخته تمدن مایا آثار کم نظیری از خود بجا میگذاشت. در هندوستان هم سلسله گوپتا آثار ماندگاری از خود برجای گذاشته است. بسیاری از آثار این سده هنوز پابرجا هستند و مورد بازدید جهانگردان.
تحلیل این دوره
اشکانیان استقلال ایران را در سخت ترین شرایط حفظ کردند. خویشاوندی بین پارتها- مادها و پارسها از بین رفتن آخرین پادشاه اشکانی را برای اردشیر پاپکان اسان نموده است. اردشیر از همان آغاز درصدد ایجاد دولت نیرومند مرکزی بود که با کمک فرزندش شاپور تحقق یافت. دوران این پدر و پسر قطعا دوران بازیافتن شکوه پیشین بود. ایران در این سده راهی را آغاز کرد که 400 سال بطول انجامید و دودمان ساسانی حس ایرانیت را بیش از پیش تقویت کرد. ایران بدون اغراق یکی از ابرقدرت های زمان بود.
چین- هند- مکزیک و روم نیز دوران پر تحولی را می گذراندند. امپراتوری روم در زمان تراژان به بزرگترین وسعت جغرافیایی خود رسیده بود. در زمان هادریان یهودی ها را به علت شورش از اورشلیم کوچ دادند و در بدر کردند. چین قدرت مسلط خاور دور بود و هند همسایه قدرتمند شرقی ایران.
امپراتوری روم در اوج خود